Yeni bir aydan herkese merhaba. Eylül ayı geldi, okullar açıldı, biz de bu ay sizleri okul öncesi dönemden yetişkinlik dönemine kadar gelişimsel süreçler hakkında bilgilendirmek istedik… İlk yazımızda okul öncesi dönemin (0-6 yaş) farklı periyotlarının gelişimsel özelliklerinden bahsedeceğiz.
 
Gelişim psikolojisinde, yaşamın erken döneminden itibaren farklı yaş dönemlerinin biyolojik, bilişsel, psikolojik ve sosyal özellikleri belirlenmeye çalışılmaktadır. Farklı yaklaşıma sahip gelişim psikologları gelişimsel dönemleri farklı şekilde isimlendirmiş olsa da belirli bir yaş aralığında tanımlanan gelişimsel özellikler birbirleriyle benzerdir. Biz bu yazımızda Erikson’un Psikososyal Gelişim Kuramından yola çıkacağız. Erikson (1963) insan gelişimini, o dönemde yaşanan çatışma ve çatışmanın çözümü üzerinden 8 evrede tanımlamıştır. Gelişimsel dönemlerden ilki yaşamın ilk 2 yılını kapsayan “temel güvene karşı güvensizlik” dönemidir. Bu dönemde bebeğin bakım vereniyle (çoğunlukla anneyle) kurduğu güvenli ilişki temel güven duygusunun oluşmasını sağlar ve hem kendisinin hem de diğer insanların ne kadar güvenilir olduğuna yönelik inançlarını geliştirir. Annenin sürekli ve tutarlı bir şekilde bebeğin temel ihtiyaçlarını karşılaması temel güven duygusuna zemin hazırlar ve bebekle anne arasındaki ilişkinin dengeli ve güvenilir olduğunu hissettirir. Bu dönemde bebeğin temel fizyolojik ihtiyaçlarının karşılanmasının yanı sıra temel duygusal ihtiyaçlarının karşılanması; bebekle fiziksel temas kurulması, sevginin ifadesi ve annenin/babanın bebeğe şefkat göstermesi oldukça önemlidir. Tüm bu fizyolojik ve psikolojik ihtiyaçları karşılanarak temel güven duygusuna sahip olan bebekte yaşama dair ortaya çıkan ilk duygu umuttur. Bebekte temel güven duygusu oluşmazsa kendisinin değersiz, insanların güvenilmez ve dünyanın kötü bir yer olduğu inancı geliştirerek umutsuzluğa kapılır.  Eğer aksi kanıtlanmazsa, yani temel güven duygusunu oluşturacak olumlu deneyimler elde edilemezse, yaşamın ilk yıllarında edinilen bu deneyimlerin izleri hiçbir zaman silinmeyecektir…
 
Bir sonraki gelişim dönemi 2-3 yaş aralığını kapsayan “özerkliğe karşı kuşku ve utanç” evresidir. Bu dönemde çocuk kendi kas sistemini kontrol edebilmeye (tuvaletini tutma/bırakma) ve yetişkinlere benzer şekilde yürüyebilmeye, konuşabilmeye ve birçok motor beceri gerektiren işleri yavaş yavaş yapabilmeye başlar. Kendi bedeni ve çevre üzerinde hakimiyetinin artması çocukta özerklik ihtiyacını ortaya çıkarır. Bu dönemde dikkat edilmesi gereken en önemli konulardan biri tuvalet eğitiminin doğru verilmesidir. Çok katı, sert ve cezalandırıcı tutumlar çocuktaki özerklik duygusunu zedeleyerek kendi yeterliliğinden kuşku duyması ve utanç hissetmesiyle sonuçlanır. Bununla birlikte, çocuğun özerkliğini kanıtlamaya yönelik davranışlarının desteklenmesi çocuktaki olumlu benlik algısını geliştirirken cezalandırıcı tutumlar öz saygısını yitirmesine yol açabilir.
 
Bir sonraki gelişimsel dönem “girişimciliğe karşı suçluluk” olarak adlandırılan oyun çağıdır. Üçüncü yaşın sonlarından itibaren çocuğun hızla gelişen motor, bilişsel ve sosyal becerileri hareket alanını genişleterek dış çevreyle daha fazla bağlantı kurmasını sağlar. Bu dönemde dil becerilerinin hızla gelişmesi çocuğun akranlarıyla ve yetişkinlerle iletişimini arttırır ve dış dünyayı taklit etmek için kullandığı en önemli araç oyundur. Oyun çağındaki çocuk çevresindeki her şeye karşı yüksek bir merak duygusuyla yaklaşarak öğrendiği bilgileri oyunlarına yansıtır. Kendi kimliğini oluşturma sürecinde olan çocuk için bir şeyleri “becerebilmek” çok önemli bir hale gelir. Kendi başına yemek yiyebilmek, koşabilmek, oyun kurabilmek çocuk için becermesi gereken birer görevdir. Bu davranışların desteklenmesi, çocuğun amaçlarına ulaşabilmesini ve egosunun güçlenmesini sağlar. Çocuğun amaçlarına yönelik sergilediği davranışların kısıtlanması ve cezalandırılması egonun gelişimine ket vurabilir ve süper egonun baskısı sonucu suçluluk duygusuna yol açabilir.
 
Bebeğin dünyaya gözünü açtığı ilk andan çocukluk döneminin sonuna kadar kendisine yansıtılan tutumlar, çevresinden gözlemlediği davranışlar, diğer insanların birbirleriyle olan ilişkileri dünyaya yönelik tüm bilgisini oluşturabilecek kadar güçlü bir deneyim niteliğindedir. Okul çağına gelen çocuk, yaklaşık 6 yaşına kadar elde ettiği tüm deneyimleri yeni sosyal ağı olan okul yaşamına yansıtacaktır. Okul çağına gelen çocukların yaşadığı en büyük problemlerden biri “okul fobisi/okul korkusu” olarak bilinir. Öte yandan çocuğun okula yönelik korku duymasının gerçekçi bir sebebinin olmadığını, bu korkunun kaynaklarının; anneden ayrılma kaygısı, yetersiz/olumsuz benlik algısı ve güvende hissetmeme olduğunu söyleyebiliriz. Okula yeni başlayan birçok çocuğun ebeveynlerine “dışarıda beni bekleyecek misin?”, “beni almaya gelecek misin?” gibi sorular yöneltmesinin başlıca sebebi ayrılma kaygısıdır. Annesiyle güvenli bağlanma örüntüsü geliştiremeyen çocuk, okula gittiğinde annesine tekrar kavuşabileceğinden hiçbir zaman emin olamaz ve sürekli kaygı hissederek annesinin varlığını kontrol etme ihtiyacı duyar. Benzer şekilde özerkliği ve girişimciliği kısıtlanmış çocuk güvenli alanından çıktığında (annesi yanında olmadığında) bir şeyleri doğru yapıp yapmadığından hiçbir zaman emin olamaz, kendisinden sürekli kuşku duyar ve yine kaygı hisseder… Çocuğun yetişkinlik dönemine kadar en geniş sosyal çevreye sahip olacağı okul yaşamına sağlıklı bir şekilde hazırlayabilmek tüm bu gelişimsel süreçlerin sağlıklı bir şekilde tamamlanabilmesinden geçer. 
 
Bir sonraki yazımızda okul çağının özelliklerini, ayrılma kaygısını ve okul döneminde yaşanan başlıca problemleri detaylı bir şekilde alacağız. Sevgiyle kalın…
 
Uzm. Psk. Büşra Seldüz
 
Kaynak: Erikson, E. H. (1963). Childhood and society. New York: Penguin